دکتر مصطفی نوروزی  و  دکتر رزا زاوشی

متخصصین تغذیه و رژيم درماني و دانشیاران دانشگاه علوم پزشکی قزوین

[email protected]

 

مقدمه:روزانه هزاران ملکول DNAدر بدن انسان دچار آسیب (DNA damage) شده و مجدداً بوسیله آنزیم هایی به نام پلی مراز دربدن تعمیر می شوند، سلامت ما تا زمانی حفظ می شود که این دو کفه ترازو یعنی آسیب به DNA و تعمیر ملکول DNAبا هم مساوی باشند.اگر این کفه بطرف آسیب بیشتر شود، موتاسیون و جهش و خطر ایجاد سرطان بوجود میآید. سرطان به رشد از کنترل خارج شده سلولهای بدن کفته میشود و بعد از بیماری های قلبی دومین علت مرگ و میر ناشی از بیماریها درسطح کشور است. بخصوص سرطان های ریه، پستان و معده در سطح کشور شایع است در مورد علل و راه های پیشگیری از سرطان ها باید اذعان کرد که سرطان ها تا حدود زیادی قابل پیشگیری هستند و تغذیه سالم یکی از راههای پیشگیری از سرطان است.

تأثیر تغذیه درآسیب به ملکولDNA   : مطالعات نشان میدهدکه آسیب به ملکول DNAباعث افزایش احتمال بروزبیماری هایی چون سرطان می شود. آسیب  DNAدر اثر عوامل مختلفی مانند: اشعه ها و رژیم غذایی و ممکن است که ایجاد می شود.

 تحقیقات بسیاری در مورد تآثیرعوامل مختلف تغذیه ای وسبک زندگی برروی ایجاد سرطان در سراسر جهان انجام شده  که جمعیت ها وگروههای سنی گوناگونی  را شامل می شود. نتایج حاصل از این مطالعات هرچند در برخی موارد ما را در درک عوامل خطر یاری نمی کند ولی توجه به آنها و رعایت توصیه های داده شده  ما را در داشتن زندگی بهتر و سالم تر یاری خواهد کرد.

یافته ها: با افزایش سن از غلظت ضد اکسیدان های خون کاسته می شود وهر چه اندازه دور کمر کمتر باشد سطح ویتامین E  که یک آنتی اکسیدان است بالاتر می رود. درآمد بالا و سطح سواد بالا با سطح آنتی اکسیدانی بالا تر همراه است. تفاوت قابل ملاحظه ای در غلظت  آنتی اکسیدانی واسترس اکسیداتیو بین نژاد های مختلف وجود دارد به نحوی که هرچه فعالیت فیزیکی افزایش پیدا کند، غلطت آنتی اکسیدانی هم بالا میرود. مطالعات دیگری نشان داد که رژیم غذایی حاوی گوشت قرمز بالا، یک خطر بالقوه سرطان کولورکتال در انسان است. چند ریزمغذی بر ثبات ژنوم انسان مؤثر هستند (ژنوم انسان همه‌ی ماده‌ی ژنتیکی یک فرد است که در اصل محتوای ژنتیکی یاخته آن فرد که شامل DNA هسته، و میتوکندریاست می‌باشد).میزان مصرف و غلظت پلاسمایی اسید فولیک، ویتامینB12، ریبوفلاوین، بیوتین، پانتوتنات، بتاکاروتن، ویتامینE، رتینول وکلسیم ضروری است. دریافت بالای ویتامینE، رتینول، فولات،اسید نیکوتنیک وکلسیم در مقایسه با مصرف کمتر آنها با کاهش قابل توجهی در شانس مبتلا شدن به انواع  سرطان، همراه است. هم کمبود وهم افراط در مصرف بتاکاروتن می تواند مضر باشد. حد مطلوب بتاکاروتن برای ثبات ژنوم 6-4 هزار میکرو گرم در روزاست و مصرف بالاتر یا پایین تر از این مقدار با افزایش تمایل به بیماری مرتبط می باشد. مصرف بالاتر از 256 میکروگرم فولات در روز باعث اختلال در رشد سلولهای سرطانی می گردد.

 با توجه به یافته ها سبک زندگی نامناسب وتغذیه نادرست  به طور واضحی شانس ابتلا به سرطانها را افزایش می دهند. نشان داده شده است که کمبود چندین ریز مغذی همچون آهن، منیزیم، روی،B6 ، B9، ویتامین Cوبیوتین در سلولهای جانداران باعث ایجاد سرطان شده است. کمبود متوسط آهن،روی،فولات،کولین وB12،وکمبود شدید سلنیم، مس،کلسیم، نیاسین وکولین در جوندگان و بر روی کشت سلول انسانی با افزایش چشمگیر سرطان مرتبط است. مصرف بالای کلسیم باعث کاهش آسیب ژنومی ناشی از کمبود  فولات (اسید فولیک) می شود و دریافت ترکیب بالای فولات و کلسیم نسبت به مقدار کم مصرف آنها منجر به کاهش 60 درصدی در آسیب ژنومی می گردد و آسیب ژنوم با مصرف نسبت بالای فولات 69 درصد کاهش می یابد. کاهش دریافت ویتامین B6با افزایش خطر سرطان کولون وکاهش مصرف منیزیم هم باعث افزایش ریسک سرطان کولون می شود. آهن در غلظت های بالا باعث آسیب ملکول DNAمی شود. ویتامینهای CوEدر دوزهای کم (به ترتیب:2/5 و10-2/5 میکرومول در لیتر) باعث کاهش آسیب به ملکولDNA ناشی از آهن می شود.

برخی عواملسرطان زای مرتبط با تغذیه:

1. مصرف الكل: عامل ایجاد سرطان دهان، حلق، مري، حنجره، كولون، مقعد وكبد است.

2. آفلاتوكسين و اوکراتوکسین سم موجود در آجیل های کپک زده و عامل سرطان كبد و نارسایی کلیوی است.

3. دريافت زياد نمك، ترشي، ادويه عامل سرطان معده است.

4. چاقي عموی و شکمی عامل سرطان ديواره رحم است.

5. مصرف زیاد چربي حيواني و گوشت قرمز عامل سرطان پستان، پروستات، كولون و مقعد است.

6. همچنین استفاده از ظروف يك بار مصرف براي موادغذايي داغ، كودهاي شيميايي نيتراته به مقدار زياد، پختن كباب برروي زغال بعلت وجود هیدروکربورهای حلقوی فرار و وجود پراكسيد درروغن هاي مايع در حرارت بالا ممکن است سرطان زا باشند.

 

هشدار برای نظارت و کنترل موادشيميايي نگهدارنده هاي مواد غذايي:

1.  نيترات و نيتریت سديم  که براي پيشگيري از رشد باكتري كشنده كلستريديوم بوتولينوم درسوسيس، كالباس، ژامبون، توتون، ماهي دودي مورد استفاده قرار میگیرد (در معده ايجاد نيتروزآمين كه ماده اي است سرطان زا وحداکثر مقدار مجاز مورد استفاده آن 120 میلی گرم بر کیلوگرم (PPM)است، میباشد. نيتريت و نيترات سوسيس و كالباس، عامل سرطان مثانه و كبد است.

2. ساخارين که از شیرین کنندههای مصنوعی است، در حیوانات آزمایشگاهی عامل سرطان مثانه است.

3.  بنزوات سديم و اسيد بنزوئيك اولین ماده نگهدارنده مورد تایید FDAمیباشد. بعنوان ضد كپك در سس مايونز، سس سالاد و نوشابه هاي گازدار مورد استفاده قرار میگیرد که اخیرا در حيوانات آزمايشگاهي سرطان زا بوده است.

4. در تولیدات حیوانی (گوشت، شیر و تخم مرغ) نباید یک هفته قبل از ذبح حیوان از هورمون BSTگاوی (BovineSomatotropin) و غیره استفاده شده باشد و بهتر است خوراک مصرفی حیوانات کاملاً از نوع ارگانیک باشد.

5. فرم آلدئید نوعی ماده ضد قارچ و کپک است که در فرآورده های دودی  در ماهی دودی شور ماهی، برنج وکنسرو ماهی وسوسیس استفاده میشود واحتمال خطر سرطان معده وجود دارد . عدم مصرف ماهی دودی و نمک سود شده و پنیر رنده شده در نمک  که ممکن است  خطر سرطان معده  وجود داشته باشد.

6. دود ناشی از حرارت دادن روغن حاوي آکرولئین است كه سرطان زاست و در روغن داغ بالاتر از 170 درجه سانتی گراد حرارت داده شده ایجاد می شود.

7. مصرف بيش از حد نمک سرطان زاست (بویژه سرطان معده) حداکثر 5-3 گرم در روز مورد نیاز است که در زمان پخت غذا به آن اضافه می شود . سدیم در غذاهای گیاهی مصرفي روزانه وجود دارد و کفایت می کند. بهتر است سر سفره نمکدان نگذاریم.

 

 

 

برخی از مواد غذایی ضدسرطان:

1.  از جمله مواد پلی فنولی ((polyphenolesضد سرطان پروستاتدر انار ماده فلاونوئیدی(flavonoids)  مثل اسید الاجیک (Elagic acid)  و در مرکبات ویتامین ث فراوان باعث خاصيت ضد سرطاني آنها هستند.

2.  افزایش مصرف سبزی جات، میوه جات (حاوی ویتامین  Flavonoid , E , Cهستند که همگی ضد سرطان مي باشند) و سالاد بخصوص از محصولات ارگانیک که در تولیدآنها از سموم و آب فاضلاب استفاده نشده باشد  وهمچنین مصرف بیشتر نان پر سبوس ( بیش از 7 در صد مثل سنگک)که ضد سرطان روده بزرگ است.

3.  در کرفس ماده ای به نام لوتئولین (Luteolin) وجود دارد که خاصیت شدید ضد رادیکال های آزاد (ضد سرطان) دارد.

4. در پیاز ماده ای حلقوی شکل بنام کرستین (Quercetin) وجود دارد که با داشتن خاصیت آنتی اکسیدانی، ضد سرطان است.

5. موسیر (shallot) و زنجبیل مملو از مواد پلی فنولیک حلقوی ضد سرطان است. ماده اندول در کلم ضد سرطان است.

6. انگور بویژه انگور قرمز یا سیاه حاوی آنتو سیانین ضد سرطان و گروه اپی گالات در چای معمولي و چاي سبز ضد سرطان هستند.

7.  ليكوپن در گوجه فرنگي، اندول در كلم بروكلي، ايزوفلاون سويا، پلي فنول پياز و انگور قرمز،گلوتاتين پراكسيداز –سلنيوم در گندم  و سبزيجات از جمله مواد ضد سرطان هستند.

توصیه و پیشنهادات:

1.  متاسفانه نود درصد قارچ کش ها، شصت درصد علف کش ها و سی درصد آفت کش ها سرطان زا هستند.و در استفاده از آنها میبایستی کنترل و نظارت جدی صورت پذیرد. گسترش کنترل بیولوژیک برای آفت ها به جای کنترل شیمیایی مثلاً استفاده از تریکودرمین بر ضد قارچهای خاکزی در گلخانه ها گذاردن سبزی و کاهو در آب خالی، قبل از ضد عفونی برای خروج سموم موجود در آنها در مواردی که مشکوک به سموم هستیم.

2.  افراط ننمودن در مصرف سوسیس و کالباس بدلیل ماده نگهدارنده نیتریت سدیم آن، که در معده تولید نیتروزآمين سرطان زا (سرطان کبد و مثانه) می کنند . اگر گاهی سوسیس و کالباس مصرف میشود، بعد از آن ازمواد غذایی ویتامین ث دار مثل گوجه فرنگی، پرتقال، نارنگی مصرف کنیم تا سم کمتری از نیترات در معده تولید شود.

3.   استفاده با احتیاط از فرآورده های اصلاح ژنتیک شده (ترا ریخته) (GM)(Genetic Modified)در کشاورزی.  در صورت اصلاح کردن بذرها و محصولاتی چون روغن کانولا، برنج، گندم و ... می بایست برای مصرف کننده با نصب برچسب مشخص شوند.  صدور گواهی سلامت برای محصولات دستکاری ژنتیکی شده و اصلاح ژنتیک شده، توسعه کشاورزی گیاهی و دامی ارگانیک توسط مراکز تحقیقاتی کشاورزی کشور توصیه میشود.

4.   مصرف با احتیاط برخی میوه هایی که با ترکیبات شیمیایی حاوی (Benomil) براق شده اند، که حاوی ترکیبات سرطان زا و بنزوات هستند مثل : سیب های براق و یا کشمش براق. حذف یارانه خرید سموم دفع آفات کشاورزی و اختصاص آن به کشاورزی ارگانیک و مبارزه بیولوژیک و طبیعی

5.  عدم استفاده نامحدود از فرآورده های نفتی (کودهای شیمیایی و سموم ازته، فسفاته، نیترانه، اوراته...) در تولیدات کشاورزی باید صورت پذیرد.

6.  نظارت جدی بر مصرف ماده لوکومالاشیت گرین ماده ای ست سرطان زا که ممکن است بصورت پنهانی توسط پرورش دهندگان ماهی قزل آلا بعنوان ضد انگل پوست ماهی مورد استفاده قرار گیرد.

7.  مصرف کمتر غذای کنسروی (به آلودگی لعاب داخل کنسرو و حلب آن از نظر فلزات سنگین باید توجه شود) کنسروها برای زمانهای اضطراری پیش بینی شده اند.

8. استفاده از ظروف شیشه ای و استیل و چدن به جای تفلون و لاک و پلاستیک و یکبار مصرف ها که همگی از نفت ساخته شده اند و خطر سرطان زائی دارند.

9.  چای و غذای داغ را در ظروف یکبار مصرف نریزید (ظروف یکبار مصرف پلی مری است از رادیکال آزاد) که از مواد نفتی تشکیل شده اند و سرطان زا هستند. علاوه بر آن چای داغ اگر بصورت دائم مصرف شود ممکن است باعث سرطان دهان و مری شود. هرچند که چای خود ماده ای ضد سرطان است.

10.  فروش فله ای (آجیل ها) باید جای خود را به ظروف بسته بندی با تاریخ تولید و تاریخ انقضا بدهد. کپک زدگی آجیل را با چشم نمی توان تشخیص داد و سرطان زاست. زیرا در آن کپک آسپرژيلوس فلاووس رشد می کند و سم افلاتوکسین و اوکراتوکسین ناشی از آن سرطان کبدی ایجاد می کند.

11.  نان کپک زده باعث افزایش سرطان کبد می شود (افلاتوکسین سم سرطان زاي آنست). ضایعات نان در کشور ما بالاست که باید فکری جدی برای آن کرد.

12.  اعتدال در مصرف ترشی ها و شورها و فلفل تندکه از عوامل ایجاد کننده سرطان معده هستند.

13.  محدودیت و احتیاط در استفاده زنان باردار از ماکروویو (ماکروفر) بویژه برای تهیه غذای کودکان بدلیل امواج مغناطیسی آن که در حد سیصد گیگا هرتث میباشد.

14.  قيمت گذاری مجزا (بیشتر از قیمت محصولات کشاورز سنتی) برای محصولات ارگانیک تا برای تولید کنندگان آن صرفه اقتصادی داشته باشد.

 

نتیجه گیری:

ازمصرف زیاد گوشت قرمز بپرهیزیم. از منابع آنتی اکسیدانی دررژیم غذایی خود بهره بگیریم. همچنین از منابعی که درصد بالایی از روی، کلسیم، مس، سلنیم وکولین دارند نیز در رژیم غذایی استفاده نماییم. خود را از عوامل استرس زای محیطی تا حد امکان دور نگه داریم. از مصرف سیگار بدلیل وجود رادیکال آزاد در دود آن اجتناب کنیم. نسبت به رژیم غذایی خود و چیزی که میخوریم حساس باشیم و از سالم بودن آن اطمینان حاصل نماییم. در طول زمان وزن خود را کنترل کرده واز کاهش وزن یا اضافه وزن زیاد به سادگی چشم پوشی نکنیم. اندازه دور شکم از ناحیه ناف در خانم ها کمتر از 80 و در آقایان کمتر از 94 سانتیمتر باشد. بدلیل عوارض بیشمار، از رژیم های خودسرانه برای کاهش یا افزایش وزن و دور شکم خودداری کرده و به نزدیک ترین متخصص تغذیه مراجعه نماییم. همراه با یک رژیم غذایی مناسب و متعادل،تمرینات ورزشی را در برنامه روزانه خود قرار دهیم.

سعی کنیم از منابع میوه و سبزی در غذای روزانه استفاده کنیم. در خرید،آماده سازی، پخت ونگهداری مواد غذایی مصرفی اصول استاندارد های بهداشت مواد غذایی توصیه شده را رعایت کنیم. با داشتن یک سبک زندکی سالم و تغذیه مناسب می توان به طور قابل ملاحظه ای از ایجاد انواع بیماریها بخصوص سرطان ها پیشگیری نمود.